کتاب نظریه دوستی اسلامی بررسی حقوقی و روان شناسی ازدواج موقت در جهان معاصر

امروزه نظريه‌هاي ناظر به دوستي دختر و پسر به مشروعيت عمومي رسيدهاند. اين نظريه‌ها که اغلب داراي مشروعيت پسيني هستند، در پي توسعۀ روزافزون روابط دختر و پسر در قرن اخير ظاهر شده‌اند. مطالعات اجتماعي و روان‌شناختي پس از آن رونق گرفت که زورق زوج‌هاي جوان ديگر منتظر موج معمول نشد و خود به دريا زد. طوفاني که به دنبال افزايش روابط آموزشي دختر و پسر و نيز روابط کاري زن و مرد طي سه قرن اخير در اروپا و در طي يك قرن اخير در آسيا و آفريقا به وزيدن گرفت، عملاً تمامي ساختارهاي سنتي ازدواج را يکجا لرزاند. سبک زندگي و جايگاه خانواده و مسئلة روابط عاشقانه هم تماماً مورد بازخواني و دگرگوني قرار گرفت. شايد بتوان گفت که عملاً هيچ مکتب ديني و فلسفي را‌ نمي‌توان يافت که براي اين وضعيت و نيازهاي مقتضي، پيش‌بيني خاصي کرده باشد تا بتواند به فراخور تغييرات اجتماعي جوامع، دگرگوني‌هاي جمعيتي، و برهمخوردگي‌هاي تعادل جنسيتي الگويي حقوقي و روان شناختي که ضامن حقوق شهروندان در شرايط بحراني هم باشد ارائه کرده باشد.
از اين منظر، مجموعه نظريه‌هاي رايـج در تنظيم روابط زن و مرد معاصر يا دختران و پسران جوان جملگي پسيني هستند. به اينمعنا که حوادثي پديد آمده و خواسته يا ناخواسته دختر و پسر جامعه وارد فضايي عاشقانه شده‌اند، سپس متفکران به تعريف و تنظيم قواعد آن مبتني بر امر واقع پرداخته‌اند؛ همچون دانش ادبيات و دستور زبان که بعد از سخن و محاوره افراد تدوين و تنظيم مي‌شوند. شايد يک نگاه واقع‌بينانه اين سبک تنظيم رابطه را بهترين شکل در وضع کنوني با توجه به معرفت آدمي بداند. اين واقع‌بيني سبب مي‌شود تا قوانين هم مطابق ميل جامعه تنظيم شود و به تعبيري اين جامعه است که نخبگان را به دنبال خود مي‌کشد و نه برعكس.
در بخش اول اين کتاب مجموعه‌اي از اين نظريات در قالب سبک‌هاي پيشنهادي و اعمالي مبتني بر وضع واقعي هريک از جوامع ارائه شده است، و در نهايت نظريه جايگزين معرفي مي‌شود. اين نظريه برخلاف ساير نظريه‌هاي موجود، اتفاقاً مبتني بر مشروعيت پيشيني در الگوي روابط دختر و پسر است. در اين نگاه دختر و پسر براساس نوعي برداشت انسان‌شناسانه داراي برنامه و سبک زندگي و نيز الگوي تعاملي مي‌شوند که براي تمامي دوران‌ها کارآمد و مفيد است و هيچ جامعه‌اي اعم از ديني و غير ديني ‌نمي‌تواند منکر ضرورت اين طرح نظري شود، چراکه بيرون اين‌وضعيت حقوقي بيراهه‌اي غيرقانوني و غيررسمي وجود دارد که عملاً در جوامع متشرع هم غيرشرعي تلقي مي‌شود. نظريه مختار که برگرفته از اسلام و فقه شيعي است بر اين فرضيه اوليه استوار است که «ازدواج موقت که از نظر فردي مؤجل و مدت‌دار است از منظر اجتماعي دائمي و پايدار است». دو مفروض چنين فرضيه‌اي آنست که ازدواج موقت در برابر ازدواج دائم نيست بلکه الف: گزينه‌اي در نبود ازدواج دائمِ مطلوب است و ب: انتخابي مهم در مقابل روش و راهکارهاي حرام رايـج در جوامع قديم و جديد انساني است.  
توضيح اين برداشت در سراسر کتاب حاضر آن است که ازدواج موقت به‌ نام فردي، موقت است و نه به وصف مدني. لذا ازدواج موقت مي‌تواند به‌عنوان سرچشمه حقي دائمي نگريسته شود که افراد جامعه هر زمان بخواهند مي‌توانند از آن سيراب گردند. در اين بيان هم مفروض ديگر آن است که انسان‌ها ذاتاً ‌نمي‌توانند ازدواج نکنند چون ‌نمي‌توانند قانوني فطري و طبيعي را منکر شده و آن را تماماً سرکوب نمايند. لذا در بين مسير حلال يا قانوني و حرام يا غيرقانوني بايد راهي براي آنان که ‌نمي‌توانند ازدواج دائمي کنند به‌صورت دائمي وجود داشته باشد. مي‌توان گفت جامعه، مکتب و مرامي که چنين پيش‌بيني‌اي را ندارد غيرانساني و نامعقول است و در مقابل مي‌توان گفت جامعه‌اي که مبتني بر يک الگوي پيشيني و نه لزوماً از سر اضطرار، بدين روش پايبند است جامعه‌اي وحياني است، چراکه بيان اين الگو بايد مبتني بر معرفت‌شناسي بسيار عميقي نه تنها از ماهيت و نيازهاي انسان، بلکه از آينده و جامعه شناسي او باشد. لذا شايد بتوان گفت يکي از اعجازهاي اسلام ازدواج موقت است.
از آنجا که در طول تاريخ همواره اعمال منافي عفت به سختي مجازات مي‌شده است و يکي از مجازات‌هاي سنگين همۀ جوامع براي جرمِ زنا بوده و هست، بايد پرسيد چه روش ساده و آساني براي ارضاي عاطفي و پاسخ به نيازهاي جنسي آدمي وجود دارد تا گرفتار عقاب شديد قانون دنيوي و اخروي نشود؟ از منظر منطقي و عقلي هم بايد معترف بود که «به هر ميزان مجازات رابطه نامشروع شديدتر و خشنتر باشد شيوه رابطه محرمانه، بهره حلال و ازدواج دختر و پسر بايد اسانتر باشد و بالعکس». يکي از مکاتب مکلف به اين پاسخ، اديان توحيدي و از جمله اسلام است که شديدترين مجازات را براي خاطيان در اين خصوص در نظر گرفته است، چراکه فقه و حقوق اسلامي در روابط دختر و پسر مبتني بر حوزه‌هاي محرم و نامحرم است. توضيح بيشتر اين بيان آنکه، امروزه در ادبيات ديني، محرميت يعني نبود مرزي براي دوستي متعارف و عدم محرميت يعني ‌بودن مرزي نسبتاً نامتعارف براي تعامل معمول دو جنس مخالف. از سويي تلاش فرهنگ اسلامي در اين خصوص آن است تا روابط دختر و پسر نامحرم، حتي در حد متعارف آن نيز به حداقل ممکن و در حد ضرورت منتهي شود. از سوي ديگر تنها فرصت روابط آگاهانه دختر و پسر در اسلام، زماني است که طرفين برنامه‌اي جدي براي ازدواج در نظر داشته باشند. خارج از انديشة تشکيل خانواده و ازدواج شرعي، عملاً هر گونه تعامل احساسي، صميمانه يا عاشقانه، مذموم و گناه يا زمينه‌ساز و مقدمه آن تلقي مي‌شود.
با اين مفروض که طبق چارچوب‌هاي فوق‌الذکر در گذشته امکان نوعي جامعه‌پذيري مبتني بر معيارهاي بومي و سنتي وجود داشته که عملاً منجر به ازدواج بههنگام در آغاز سن بلوغ دختر و پسر مي‌شده است، پرسش اصلي کتاب حاضر در بخش نخست آن است که در شرايط فعلي با توسعۀ شبکه‌هاي ارتباطي و غيرقابل کنترل دختر و پسر و نيز کاهش سن بلوغ اين دو از يک طرف، و بالا رفتن سن ازدواج بنا به دلايل مختلف اجتماعي از طرف ديگر، چگونه مي‌توان شکاف زماني قابل توجهي که بين زمان بلوغ تا زمان ازدواج در جوامع اسلامي يا جمعيت‌هاي مسلمان معاصر پديد آمده است را مرتفع نمود؟ با توجه به نتيجۀ قهري اين بحران که عملاً منجر به گرايش به رفتارهاي نامتعارف از منظر فرهنگ و شريعت اسلامي و تعاملي عموماً مبتني بر سبک زندگي معاصر غربي در جوامع اسلامي و بين مسلمانان در ساير جوامع شده است، کتاب در اين بخش با آسيب‌شناسي از رويه‌ها و نظريه‌هاي رايـج به ارائۀ نظريه نوين درخصوص تعامل شرعي و دوستانه دختر و پسر در اينبرهه زماني مي‌پردازد. فرضيۀ اصلي اين نظريه بههمراه فرضيه فرعي اوليه، در واقع درپي امکان‌سنجي ارائۀ مدل دوستياسلامي است. لذا ميتوان فرضيه را چنين نگاشت: «اعمال جهاني ازدواج موقت به عنوان يک قانون دائمي مبتني بر شريعت اسلامي، فراتر از يک مکتب، مکان و زمان خاص، همواره به سود همه جوامع بشري و منطبق بر قوانين طبيعي است».
براي تکميل پاسخ به سوال اصلي و اثبات فرضيه، علاوه بر بحث حقوقي بخش اول، در بخش دوم از رويکرد روانشناختي کمک گرفته شده است. بنابراين بخش دوم کتاب با رويکردي روان‌شناختي قصد دارد تا الگوي ازدواج موقت در اسلام را براساس نظريه‌هاي يادگيري و رفتاري بررسي نمايد. براي اين منظور توجه به ساختار و سبک زندگي جوامع مختلف هم مد نظر بوده است. از سوي ديگر، در سياستگذاري در حوزههاي مختلف از جمله سياستگذاري فرهنگي و اجتماعي، توجه ويژه به وضعيت موجود براي دستيابي به افق پيش رو و وضعيت مطلوب بسيار مهم و اساسي است.
لذا تحقيق توصيفي (بخش اول) و تحليلي (بخش دوم) کتاب، مجموعه واحدی را تشکیل می دهند تا در قالب آن نظریه دوستی اسلامی در سطح کلان مورد ارزیابی قرار گیرد. از اینرو بخش دوم، با در نظر داشتن واقعيات و شرايط فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي کشور و وضعيت موجود روابط دختر و پسر، تلاش كرده با طرح موضوعات مختلف حيات طيبه و سبک زندگي اسلامي، کيفيت و ويژگيهاي ارتباط سالم زن و مرد در آموزههاي اسلام، جايگاه و مقتضيات ازدواج موقت در مقابل روابط دوستي آزاد، هويتيابي و رابطه با جنس مخالف، و مقايسه ازدواج موقت و روابط دوستي آزاد براساس نظريههاي يادگيري، مقايسهاي از جايگاه و پيامدهاي روابط دوستي آزاد و ازدواج موقت در زندگي فرد و اجتماع ارائه دهد. نتايـج و جمع‌بندي مباحث طرح‌شده گوياي آن است که چرا از منظر روان شناختي، فرهنگسازي درخصوص ازدواج موقت براي جوانان و افرادي که امکان و توانايي پذيرش تعهد و مسئوليتهاي ازدواج دائم را ندارند، ضروري است و به جاي برقراري روابط کاذب و پراضطراب، مسيري مطمئن براي سلامت زندگي فردي و اجتماعي اين افراد و دستيابي به وضعيت مطلوب فرهنگي و اجتماعي در جامعه است. اين بررسي فردگرايانه روان شناختي در واقع مکمل بررسي جامعه شناسانه حقوقي بخش اول در اثبات فرضيه اصلي کتاب است.
در آخر، در بخش پيوست، برخي مؤيدات نظرية دوستي اسلامي و ضرورت بیان علمی آن را مطرح کرده‌ايم. این پیوست نوعی شکواییه را در خود نهفته است. چون چنان که نشان می دهد واقعاً مایه تاسف است که علیرغم تاکید ادبیات اسلامی و علمای دینی، یکی از احکام صریح اسلامی در چنان بیمهری قرار گرفته که حتی سخن از آن محتاج وصف مجاهده است. گویی باید نشست تا بیگانگان به زبان علوم مدرن ضرورت این نهاد را برای سلامت جامعه برشمارند تا خودیها از اهل اسلام جرات قلمفرسایی در آن را پیدا کنند.  
به هرحال اين مجموعه تلاش کرده با رویکردی بی طرفانه، با اين تذکر دوباره و تاکید جدی همراه باشد که فرهنگ¬سازی در خصوص ازدواج موقت بهعنوان تنها پیشنهاد قابل قبول در برابر روابط آزاد و خارج از چارچوب قانون و شرع و نيز اخلاق است که گاه با عناوینی جدید، زیبا و جذاب مانند ازدواج سفید مطرح میگردد، اين نظريه با دفاع از ازدواج موقت براي نسل معاصر آنرا به مثابه تحدي مقابل ازدواج دائم مطرح نميكند بلكه رويكردي تكميلي دارد. از اینرو رابطه ازدواج موقت و دائم می تواند رابطه ای طولی باشد و نه عرضی. فارغ از اهداف بخشی دو بخش کتاب، در اين تحقيق نتيجه‌گيري کلان اثبات فرضيه اصلي تحقيق است. چرا که براساس نوع فرضيه، اثبات يا رد اين نظريه نيازمند گذر زمان است تا در بوته نقد و ارزیابی موافقان و مخالفان، زمینه ظهور عملی خود در جامعه را خود، به صورت مستقل نشان دهد. اميدواريم نظرية دوستي اسلامي با مساعدت نقادان دانا و دلسوزِ حقوق شهروندان و نیز مشتاقان سلامت جامعۀ انساني، بيشتر آبديده شود و صيقل يابد.
از اين‌رو، پيشاپيش همۀ پيشنهادها و انتقادهاي خوانندگان ارجمند را نشان از حسن ظن آنان در خدمت به توسعۀ اخلاق فردي و حقوق اجتماعي بشري تلقي مي‌کنيم و سپاسگزار آنان هستيم.