کتاب فهم فلسفه سیاسی در بستر زندگی اجتماعی

«فهم فلسفه سیاسی» یک راهنمای جامع برای مهم‌ترین اندیشه‌ها و ایده‌های فلسفۀ سیاسی با زبانی ساده و در نسبت با اساسی‌ترین وجوه زندگی اجتماعی بشر معاصر است. در این کتاب اندیشه‌های برجسته‌ترین فلاسفۀ سیاسی از یونان باستان تا دوران معاصر، از افلاطون و ارسطو تا هانا آرنت و برتراند راسل در نسبت با مسائل بنیادینی همچون عدالت، آزادی، جنگ و صلح و … مطرح شده است.

فلسفه سیاسی را نباید با علم سیاست اشتباه گرفت. موضوع سیاست، چرخ‌دنده‌های ماشین دولت است که اساس وجود آن سازماندهی زندگی مردم برای رسیدن به اهداف اساسی بزرگی همچون آزادی و انصاف و عدالت است. این اهداف اساسی و بزرگ، موضوع فلسفۀ سیاسی هستند. اما این بدین معنا نیست که فلسفه سیاسی را باید در نوعی برج عاج نشاند، چراکه دیدگاه‌ها و کنش‌های سیاست‌مداران با ایده‌های مبنایی مطرح‌شده در فلسفه سیاسی پیوند عمیقی دارد و مدام به این ایده‌ها و مفاهیم ارجاع داده می‌شوند.

فلسفه سیاسی ذاتاً شاخه‌ای از اخلاق است. وقتی می‌گوییم که فلانی به‌لحاظ اخلاقی خوب است، می‌دانیم که منظور چیست و فرضمان اینست که او در زندگی شخصی و مواجهه با دیگران به اصول اخلاقی پایبند است، اما در جایی که عمل یک ملت مورد نظر باشد، شناسایی اصولی که زندگی خوب یا رفتار خوب یک ملت را تعیین می‌کند موضوع فلسفه سیاسی است.

در سیاست، بحث‌ها عموماً با واقعیت‌ها آغاز می‌شود، اما به‌سرعت در مسیر بررسی ارزش‌ها قرار می‌گیرد. واقعیت‌های مزبور ممکن است در کتاب‌های علوم سیاسی، جامعه‌شناسی یا اقتصاد بیان شوند. اما برای سنجش این واقعیت‌ها، لازم است تا هنجارها و ارزش‌هایی که سیاست باید با آنها قضاوت شود، مورد توجه قرار گیرد. ارزش‌های اخلاقی و ایده‌های بنیادی دربارۀ اینکه جامعه به چه شیوه‌ای باید اداره شود، شالودۀ بحث سیاسی و حکومت را می‌افکند. فلسفه سیاسی ابزار اصلی برای شکل بخشی به آن ایده‌های سیاسی و ارزش‌هاست.

در کتاب «فهم فلسفه سیاسی»، مل تامپسون برای طرح مسائل اساسی فلسفه سیاسی به سراغ اندیشه‌های فیلسوفان سیاسی گذشته رفته و از نظریات افلاطون و ارسطو دربارۀ عدالت و مفهوم زندگی خوب در یونان باستان گرفته تا تئوری دولت مقتدر هابز و تئوری تفکیک قوای لاک و مونتسکیو را مورد بررسی قرار داده است. تامپسون معتقد است که «وقتی ما در حال تمرین فلسفه سیاسی هستیم، نیاز داریم که بین اندیشمندان بزرگ و تلاش‌های گذشته، و جهان کنونی و معضلات سیاسی آن رفت و برگشت کنیم.» او معتقد است که وقتی هنوز در جامعۀ ما معضل نسبت حقوق افراد و حفظ مصلحت و امنیت حکومت، حل‌نشده باقی مانده است، ناگزیر از رجوع به اندیشه‌های فیلسوفانی همچون ماکیاولی هستیم تا با بازخوانی یا رد اندیشه‌هایشان بتوانیم راهی برای حل مسائل خودمان پیدا کنیم.

کتاب «فهم فلسفه سیاسی»، ده فصل دارد. فصل اول آن مقدمه‌ای در باب مفهوم فلسفه سیاسی و مسائل آن است. فصل۲ و۳ به دو دورۀ وسیع تاریخی می‌پردازد. دورۀ نخست، از یونان باستان تا رنسانس، و دورۀ دوم، تحولات سدۀ هفدهم و هجدهم یعنی قرارداد اجتماعی و فایده‌گرایی را در برمی‌گیرد.

فصل ۴ ایده‌ها و ایدئولوژی‌هایی شامل کمونیسم، سوسیالیسم، لیبرالیسم، محافظه‌گرایی و غیره را بررسی می‌کند که در سدۀ بیستم مسلط شدند، اما ریشه‌های آنها را به قرن نوزدهم و پیش از آن مربوط می‌داند.

البته از آنجا که فلسفه سیاسی با مفاهیم کلیدی سروکار دارد، در فصل ۵، ۶ و ۷ به برابری و انصاف، و سپس به آزادی، و نهایتاً حقوق، عدالت و قانون نظر می‌افکند. توضیح این مفاهیم و دیدن شیوۀ ارتباط آنها با یکدیگر برای درک بهتر این موضوع کاملاً اساسی است.

اما دو چشم‌انداز وجود دارد که به توجه خاص نیاز دارند. چشم انداز نخست به جایگاه زنان در جامعه مربوط است. اکثر اندیشمندان در تاریخ فلسفه سیاسی مرد بوده‌اند و بر زندگی سیاسی تسلط داشته‌اند. بنابراین، یک چشم‌انداز ناظر به حقوق زنان ضرورت دارد. چشم‌انداز دوم تصدیق می‌کند که بسیاری ملت‌ها اکنون چندفرهنگی هستند؛ برخی به‌واسطۀ مهاجرت، اما عموماً به واسطۀ تأثیر جهانی تجارت و ارتباطات. چگونه در جامعه‌ای که ارزش‌های فرهنگی متنوع وجود دارد، انصاف و احترام برای افراد محقق می‌شود؟ آیا اقلیت‌های قومی باید سنت‌های خود را داشته باشند یا باید خود را با یک هنجار ملی هماهنگ کنند؟ پدیدۀ شدیداً غم‌انگیز پاکسازی قومی، در یک سر طیف پاسخ‌ها به این پرسش قرار دارد. این موضوعات محور فصل ۸ را تشکیل می‌دهند.

در فصل۹ و۱۰ کتاب موقعیت هر دولت‌-ملت را در دنیای شرکت‌های چندملیتی، بازارهای جهانی و تهدیدات جهانی بررسی می‌کند. دولت‌های مستقل، دیگر مثل گذشته مستقل نیستند. تهدیدها، خواه از جانب تروریسم و جنگ، خواه به خاطر تغییرات جوی، هیچ مرز ملی را در امان نمی‌گذارد.

سرانجام کتاب به برخی ملاحظات و اندیشه‌ها درمورد آیندۀ فلسفه سیاسی ختم می‌شود و طیفی از پیشنهادات برای مطالعۀ بیشتر از جمله فهرستی از متن‌های کلاسیک را ارائه می‌دهد.